Hi Tay Ludring daw, nga amay nira Carlos, ngan nagpaukoy han iya mga hinablusan ha ira tuna, in nanhatag pa mismo hin bahin ngadto hini nga mga anak han iya ikaduha nga asawa—kumo namatay naman an iya una, nga iroy nira Carlos. An resulta, humaligot an mga parte han tuna nga angay unta hingadto la han iya pursuso nga mga anak. Bisan kon nagdudumiri, waray nahimo an mga anak ni Tay Ludring kay ginkasal man ini han iya ikaduha, ngan kumo pagrespito nala liwat han desisyon han ira amay. Labot pa, nag-insister gud an iya mga hinablusan nga matagan hira hin bahin. Ngani, dida hira namag-balay ha hirani, ha may paglugsong tipa-ubos tikang kanda Carlos balay.
Waray pa ka-sadang, ini nga magburugto—lima nga kalalakin-an, nga puros na inasaw-an—in nakuha pa hin bis la ano nga produkto, sugad hin lube, tikang han mga parte nga gintatag-iya na nira Carlos ngan han tulo pa niya nga kabugto-an. Kon ginsasayaw ini, namamag-isug la; hira pa it dagku it buot.
Usa ka-adlaw, nagkatirok daw ini nga magburugto ngan han ira tagsa nga mga pamilya para hin usa nga saru-saro. Nakadto syimpre hi Tay Ludring, ngan han iya asawa, nga iroy han magburugto. Hira Carlos naman ngan han iya kabugto-an in waray daw imbitara bisan kon diri naghihigrayo an ira mga bablay, tungod la ha rason nga diri man daw nagkaka-arasya ini nga duha nga grupo. Ha luyo nga waray hira kumbidaha, hi Carlos daw in umatender la gihapon han ira katitirok bisan kon magla-in an mga siplat ha iya. Labot nga kumaon, tumangka pa hiya didto han irignum kaupod han kan iya tatay mga hinablusan. Dida han sige na nga tagay-tagay, asay nira nahisgutan an pagtaga-tuna, ngan pumaso dayon an iro-istorya. Umuli ini hi Carlos ngan…
“Naayy,” tangis nga sangpit han imo duha katu-ig nga puya ha imo sapit, nga nakapukaw han imo pagkaturog.
Ka-klaro hadto nga imo inup, baga ‘nim pag-abat hin tinuod. Ngani, sumala ‘tim nanunumduman, haros tinuod ini tanan. Pati ini nga katirok ungod gihap kay hito nga adlaw, karigos ni Elisa, asawa ni Marciano, pira ka-adlaw kahuman niya panganak nga, ha iyo lugar, nahihimo nga usa nga panagtawo, gin-aandaman hit tagbalay ngan may katitirok ngan saru-saro nga natatabu. An diri la tinuod hadto nga inup, amo an kadiri ha iyo pag-imbitara, kay ginkumbida man kamo nga pamilya para hito nga okasyon.
Waray na ha higdaan hi Carlos samtang ginpapabalik mo pagkaturog an im puya, pero nabati ka hin mga panggi-os ha kusina, nga sigurado ka an imo ini asawa kay baman an duha pa niyo nga kabataan, sige pa man an pangaturog didto han ira higdaan, bisan kon mapawa na an kaagahon, an kamanukan mag-aringasa na gawas han iyo balay.
Kataliwan pamahaw ngan pangarigo, malugsong na kamo pagtika-urudto ngadto kanda Marciano para han ginpapamulat nga katitirok. Sumala han imo bati, nag-ihaw hira hin baboy ngan pira nga kamanukan.
May duda ka nga tingali, napiritan la ini hira pangimbitar ha iyo kay waray man gud niyo mag-upay nga mga relasyones. Mga bintahuso hira nga mga tawo. Ngani, hinuhubya ka pagkadto kon diri la makaarawod kay naka-tangdo ka man gud, kamo ngan hi Carlos, dida han Domingo nga kumada ha iyo hi Marciano pagpa-hibaro, nga waray man ngani sumakob.
“Pasyada nala kamo ngadi balay yana nga Martes hit udto, kay karigos ni Elisa,” pahibaro niya, didto la natukdaw gawas han iyo natad.
Ginsaway ni Carlos an iyo ayam nga nag-iinusig ha sirong han balay. “Hira hino man it iyo mga bisita?” pakiana niya.
“Waray gad, akon kabugto-an, ngan kamo.”
Kahuman pagsiplatay, nakatangdo kamo nga duha. Pirit mo ini nga ginkikita sugad nga maupay nira nga kaburut-on, kay kon itatanding hit ira magraut nga binuhatan, diri liwat ini sasabuton. Dida la han una nga bulan, nakabuhi an iyo baboy ngan umuli nga may samad ha likud. May nakasumat nga gintigbas daw ini ni Kulas, manghud ni Marciano, nga bumulig liwat pagpusak hin bato ngada han hayop imbis nga magsasaway han iya manghud. Maaram daw ini hira nga kamo an tag-iya. An sayop la han baboy: nagpinan-buwad ini dida han ira sirong han balay. Han naglabay nga bulan, pinan-haras an pira nga puno han iyo kamaisan ha ligid han iyo umhanan. Hi Tinoy la ito, usa nira nga bugto, it para-agi didto para kadtoon an lube nga iya sanggutan.
Diri la kamo it may mga reklamo ha ira, pati gihap it kan Carlos kabugto-an, nga puros kababayin-an ngan mga inasaw-an na gihap. Aada hira kan Carlos pagpipina-ugop, kumo asya la an ira lalaki nga bugto, pero timanghuri ha ira ngatanan. Baman it ira kaasaw-an nga kalalakin-an, diri liwat nanginginlabot, tungod kuno kay diri manggud hira it tinuod nga tag-iya han tuna.
“Waray nala ba kita hini hihimuon kontra hit ira mga pangabuso?” pakiana ni iyo Mana Lucresia, an timagurangi nga bugto nira Carlos, nga nagtirok ha ira nga magburugto usa ka-beses para mag-hiruhimangraw.
“Kay hi Tatay gad hito it angay magdisiplina ha ira,” baton ni imo Ate Belen, bugto gihap han imo asawa.
“Hagi, diri ngani it hira na-respitar kan Tatay, ano’t paka-disiplina hito?” sumat ni imo Ate Lupeng, usa pa nga bugto.
Asay la nahimo ni Carlos an pagpinamati; waray ka gud nabati-an nga ginyakan hini bis maguti.
Ha imo paghibaro, mga lima pala ka-tuig tikang nga ini nga mga tawo nahingada han kan Tay Ludring tuna. Didto anay hira han kaluyo nga baryo pamamag-uma sugad nga mga sa-op hin usa nga rikohanon nga tawo. Pero han pag-asawa ni Tay Ludring ngan han ira iroy, baga hira hin kakarabwan nga nagkatabok dayon ngada han iyo kinamumutangan. Diritso dayon lumugar, waray mga awod, nga daw mga tag-iya liwat hira han kanan lagas katuna-an.
Hito nga Martes han tika-urudto, namagsul-ot kamo hin mag-uruupay nga panapton upod an imo kabataan, nga naiikag na pag-ilalakat. Gin-gakos ngan ginharuk-harukan hira han ira amay, ngan kataliwan, ikaw an ginsunod. Maghamot kamo ngan han imo kabataan kay bag-o nga karigo.
“Pag-una nala kamo ngadto; malanat nala ako,” siring han imo asawa.
“Ayaw pag-iniha,” tugon mo ha iya.
Damu na an kabataan nga sige an murumlay han pag-abot niyo ngan han imo mga anak ngadto kanda Marciano. Hapit na an pangaon—an mga pagkaon nakabutang han mga lamesa nga gintakip-takip dida han haluag nga libong hin lima nga kabablayan. An higtaas nga kalubi-an nahatag hin hudlom salit, bisan kon udto na, diri mapaso an ginkakatitirukan.
Didto han ligid, may sirong hin manga, usa nga hilaba nga lamesa in gin-andam para han mga amay han pamilya. Didto hira mangangaon, nga susundan syimpre hin irignum. Nakita mo dayon an pira ka-gallon nga tuba nga nakada bawbaw han lamesa. An mga nanay naman, sagipo pagserbi han mangaraon, han ira mga kalugaringon, ngan han ira mga anak. Hi Elisa, kanay karigos in yana ginsisilebrar, in nakadto la sakub han ira balay.
Haros tapos na an pangaon han paghikit-i mo kan Carlos nga nagliligid didto han libong tikadto han lamesa nga diin nagtikang na an tagay-tagay. Nakit-an dayon hiya han mga nakadto, usa ha ira hi Tay Ludring. Ha imo pagkita, waray hi Carlos dara nga bis ano, labot la hin sigarilyo nga dinagkutan.
“Oy, aadi naman an aton guwapo nga ugto, kadi lingkud!” sigaw ni Tinoy ha daku nga tingug.
Nagkatatawa an nakadto han lamesa, labi na an magburugto. Gintagayan dayon nira hi Carlos hin tuba, nga gin-inom dayon hini, seryuso an nawong.
Waray ka upayi han ira katatawa. Maaram ka nga waray gihap umayon an imo asawa kay waray ngani ini magtawa. Ngani, yana nga nagka-harampang na hira, nagtikang na liwat an imo pagkinulbaa. Mabug-at an imo dughan, rason para agdahon mo an imo mga anak nga umuli anay kay ha imo pag-abat, nagsusuot an imo pag-ginhawa. Nagkasiplatay pa kamo, ngan kumita pa hi Carlos, nga gin-aagbay mo tipa-uli an iyo mga anak.
Didto ha iyo balay, waray ka himumutang. Naabat ka nga may maraut nga hitatabu. Waray gud man mag-iha, bumati ka hin gugli-at tikang ha ubos, dagku nga boses hin kalalakin-an ngan pangurinit, pangurawang hin nagkakahadluk nga kababayin-an ug kabataan. Natigdaan ka, ngan kumusog hin grabe an putok han imo kasing-kasing kay nabati ka nga didto ha ubos, bumutho in makalilisang nga araway. Ginkita mo an sundang nga ginsang-at ni Carlos dida han iya butangan—waray na ini didto. Nangurog ngan nanluya an bug-os mo nga kalawasan, nagsirum an pagkita, hasta nga nahirusmok ka dida han imo tinitindugan ngan nawarayan hin balati-an.
HILARUM NGAN HIRAYO an imo pamati han tangis ni Bentoy, an imo minasus-an, hasta nga nagtika-hirani ini ngan, paghimangno mo, ginsasakay-sakayan ka na hini nga imo lalakihay, kaupod an duha pa, nga sige an pamag-tinangis, ginpipinukaw ka. Didto ha may portahan, nakada na nalingkud hi Mana Tania, an asawa ni Tay Ludring, nga iroy nira Marciano. Sige gihap an iya pagtinuok, naghuhulat han imo pagmata.
Hinay-hinay ka nga lumingkod, lawas maluyahay, ulo in malipong. “Mana Tania, ano an natabu?” pakiana mo han bisita.
“Agi Iday, makangingirhat it panhitabu,” siring han tigurang, namamahid hin luha.
“Kay ano, Mana Tania?”
Gin-istorya ha imo ni Mana Tania an nanhitabu. Samtang daw an kalalakin-an nag-iirignum, nawara la hi Carlos hin tigda, ngan waray hira igsarabut han pagbalik hini nga may dara na ngay-an nga sundang. Waray tingul nga ginpaninigbas dayon hini hi Marciano, rason para ini mamatay samtang naglalakat tikadto han ira balay. Hi Tinoy an sunod niya nga ginlanat-lanat kapot an iya sundang, samtang sige naman an saway ngan sunod-sunod ha iya ni Tay Ludring, nga iya ginpapaiwas ngan diri daw manginlabot. Nagpakasaka hira Tinoy ngan iba pa nga kabugto-an ha ira mga balay ngan nagpaka-kuha hin gamon. Kumuha hi Tay Ludring hin bayo para tubalon an iya diri nabali nga anak. Pero pagbalbag niya, ginpatapu-an hiya ni Carlos hin tigbas, rason para mautod an kanan lagas kamot ngan han iya liwat li-og.
Bisan kon mga armado, waray na may linusad han kan Marciano kabugto-an. Hi Carlos naman in nahika-sarakub didto han kanda Tinoy balay. Sarado an portahan nga himu ha pawud nga anahaw. Tikang ha sakub, ginbundol hiya ni Tinoy hin bayo ha dughan, rason para hiya mahulog dida han balitang. Nasundan pa ini nga kabundol ha iya: ha ulo, ha dughan, kay sige pa an iya paghikasurulod. Katapos-tapusan, nahulog hi Carlos ngan waray na makabuhat. Pagkita ha iya, nagkalayog dayon tikang ha ira mga balay an namamag-hiniling la nga magburugto, ngan ginburubligan hiya pinaagi hin balbag, tigbas, ngan kon ano la, hasta nga namatay.
“Yana, aadto, tutulo hira intawon nga hinay-ad,” pahayag ni Mana Tania, nga waray hunong hin pagtinangis.
“Nay, kadtoon ta hi Tatay,” hangyo han imo suhag nga babayihay, nga utro gihap nagtitinuok, kaupod han iya kamanghuran.
“Oo anak, makadto kita niyan,” pinanmahid mo an ira mga luha.
Pirit mo nga ginpakusog an imo huna-huna. Bisan kon haros mawad-an ka na liwat hin balati-an, imo gin-upay paminsar, an mga luha ginpupugngan ha pag-awas. Kinahanglan madig-on ka, pinsar mo, kay amo ini an tugon han imo hinigugma nga asawa—an bantayan ngan panginano-on an iyo mga anak, nga yana waray iba nga tatapuran kon diri hi ikaw nala.
Samtang ka natan-aw ngadto ha ubos tikang han iyo bintana, nabati ka hin mga tangis ngan nguy-ngoy hin mga nawad-an hin hinigugma. Naabat ka hin pareho nga kawarayi, ngan mapait ini ha imo buot; pero naglalaum ka nga unta, diri kawang an imo nawara.
